اهمیت اعتکاف در آيات و روايات

الف. قرآن

اعتكاف‌، از نظر معناي لغوي‌، به معناي محبوس ماندن‌ و مدت طولاني در كنار چيزي بودن‌ است‌، ولي وقتي به عنوان يك عبادت از آن ياد مي‌شود، مقصود ماندن در مسجد براي عبادت‌ مي‌باشد كه داراي احكام و آداب مخصوصي است. از جمله آن كه اين مدت دست كم بايد سه روز باشد و در آن سه روز، روزه گرفته شود و يك سري رفتارها و عادات نيز بايد ترك گردد.¹

قرآن کریم در آیاتی به مسئله اعتکاف اشاره کرده است:

 خداوند به حضرت ابراهیم واسماعیل(ع)مي فرمايد: «وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأمْناً وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ اِبْراهیمَ مُصَلّیً وَعَهِدْنا اِلی اِبْراهیمَ وَ اِسْماعیلَ أنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطّائِفینَ وَالْعاکِفینَ وَالرُکَّعِ السُّجُودِ؛ و [به خاطر بیاورید] هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن برای مردم قرار دادیم و[برای تجدید خاطره] از مقام ابراهیم، عبادتگاهی برای خود انتخاب کنید.و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانة مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاک و پاکیزه کنید.» ²

 این آیه شریفه به صراحت از اعتکاف در مسجد الحرام سخن به میان آورده است، ولی از آنجا که همه مساجد خانه خداوند در روی زمین هستند،³ اعتکاف در هر یک از آنها در صورت جامع بودن مورد توجه خداوند است و دارای پاداش فراوان؛ البته با حفظ مراتب و درجات مساجد.

 در آیه ای دیگر، يکی از احکام اعتکاف در مسجد آمده: «وَلا تُباشِرُوهُنَّ وَاَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللهِ فَلا تَقْرَبُوها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللهُ آیاتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ؛ و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید، با زنان آمیزش نکنید. این مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک نشوید! خداوند این چنین آیات خود را برای مردم روشن می سازد، باشد که پرهیزگار گردند.» ⁴

در دو آيه بالا علاوه بر اينكه به مكان اعتكاف اشاره شده است، اما حاوي موضوعات ديگري هم مي باشد:اعتكاف زمينه كسب تقوا(بقره‌‌187)، مشروط بودن اعتكاف به روزه(بقره‌‌187)، اعتكاف و احكام آن حدّى از حدود الهى(بقره‌‌187)، ممنوع بودن نقض اعتكاف و احكام آن (بقره‌‌187)، وجود آيين اعتكاف در دين ابراهيم(ع)(بقره‌‌125)، اعتكاف عبادتى با اهمّيّت و ارزش(بقره‌‌187)، لزوم پاكيزه نگه‌داشتن مكان اعتكاف (بقره‌‌125)،مأموريّت ابراهيم و اسماعيل (ع) به تطهير كعبه براى معتكفان(بقره125).

ب)روايات

امام صادق(ع)فرمود: «فِی التَّوْراةِ مَکْتُوبٌ یَا ابْنَ آدَمَ تَفَرَّغْ لِعِبادَتی اَمْلاءُ قَلْبَکَ غِنیً وَلا آکِلْکَ إِلی طَلَبِکَ وَعَلَیَّ اََنْ اَسُدَّ فاقَتَکَ؛ در تورات نوشته شده است: ای فرزند آدم! برای انجام عبادت من فراغتی به وجود بیاور تا من دل تو را از بی نیازی سرشار سازم و بدون اینکه تو طلب کنی، حاجتت را برآورده کنم و من خود را ملتزم می­دانم که حوائج تو را برطرف نمایم.»⁵

و نیز آن حضرت نقل نمودند که پیامبر اکرم(ص)فرمودند: «أفْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ العِبادَةَ فَعانَقَها وَاَحَبَّها بِجَسَدِهِ وَتَفَرَّغَ لَها؛ با فضیلت ترین مردم کسی است که عاشق عبادت باشد و با اشتیاق تمام عبادت را به آغوش بکشد و با جسمش آن را دوست بدارد و برای آن فراغتی به وجود بیاورد.»⁶

در حدیث دیگرى از امام صادق (ع) آمده است: « كانت ‏بدر فى شهر رمضان و لم یعتكف رسول الله (ص) فلما ان كان من قابل اعتكف عشرین. عشرا لعامه و عشرا قضاء لما فاته؛ جنگ بدر در ماه رمضان رخ داد، از این رو رسول خدا موفق به اعتكاف نشدند. آن حضرت در ماه رمضان سال آینده  یك دهه را به عنوان همان سال اعتكاف نمودند و یك دهه را نیز به عنوان قضاى سال قبل.»⁷

رسول خدا افزون بر اهتمام عملى نسبت ‏به اعتكاف، با بیان فضایل و پاداش بزرگ آن، مؤمنان را به انجام این عمل تشویق مى‏نمودند. در حدیثى از آن حضرت آمده است: «اعتكاف عشر فى شهر رمضان تعدل حجتین و عمرتین؛ یك دهه اعتكاف در ماه رمضان همچون دو حج و دو عمره است.»⁸

گرچه این حدیث ناظر به اعتكاف به مدت ده روز و در ماه مبارك رمضان است، ولى اعتكاف در كمتر از این مدت (به شرط آن كه از سه روز كم ‏تر نباشد) در غیر ماه مبارك رمضان مخصوصا «ایام البیض‏» به اندازه خود، فضیلت و ثواب دارد.

مقابله با تهاجم فرهنگ بیگانه

برپايي اعتكاف پیامى عملى و درسى عبرت‏آمیز براى مردم است. حضور جمعى از مؤمنان در مسجد براى عبادت، در حقیقت نوعى دعوت به خدا پرستى و دین مدارى است كه آثار سازنده‏اى بر جامعه خواهد داشت. از این رو، در رویارویى با تهاجم فرهنگى دشمن نباید نقش مؤثر سنت هایى كه در باور عمومى مردم ریشه‏هاى عمیق دارند، نادیده گرفته شود. بى‏تردید مساجد، حسینیه‏ها، تكایا، هیئت‏هاى مذهبى، زیارت و اعتكاف، نقش مهمى در تربیت جامعه و گسترش فرهنگ دینى ایفا كرده و مى‏كنند. این مقوله‏ها با آثار مثبت جانبى كه دارند، اهرم‏هاى توانمندى در مقابله با فرهنگ بیگانه‏اند.

بنابراين، اگر انسان راه ایمان، خود سازى و تهذیب نفس را بپوید جمال و مهر خداوند را ملاقات مى‏كند، اما اگر راه كفر و آلودگى را در پیش گیرد، جلال و قهر او را می بیند.

اعتكاف فرصت ‏بسیار مناسبى است تا انسانى كه در پیچ و خم‏هاى زندگی مادى غرق شده، خود را بازیابد و به قصد بهره بردن از ارزش‏هاى معنوى از علایق مادى دست ‏بكشد و خود را در اختیار پروردگار بگذارد تا بتواند به دریاى بیكران انس و مهر خداوند كه یكسره مغفرت و رحمت است، متصل شود.

در عصر حاضر تهاجم دشمن ابعادى گسترده یافته، ولى این حركت استعمارى دست كم ریشه‏اى چند صد ساله دارد و پدیده‏هاى سنتى اي مانند اعتكاف، مردم ما را در طول سال‏هاى متمادى در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه مصونیت ‏بخشیده است؛⁹ اما اهمیت آن و نقش به سزایى كه در تصفیه و تزكیه انسان دارد براى بسیارى از مسلمانان ناشناخته مانده است.

از این رو جا دارد مبلغان اسلامى بیش از پیش بر نقش مهم آن تاكید ورزند تا این سنت دیرینه محمدى آن گونه كه شایسته است، جایگاه خود را در جامعه اسلامى حفظ كند.

پیشینه اعتكاف

اعتكاف مخصوص دین اسلام نیست ‏بلكه در ادیان الهى دیگر نیز وجود داشته و در اسلام استمرار یافته است. اگر چه ممكن است در شرع مقدس اسلام پاره‏اى از خصوصیات و احكام و شرایط آن تغییر یافته باشد.

 درباره حدود و شرایط این عبادت در دیگر ادیان، اطلاعات قابل توجهى در اختیار نیست. اما مرحوم علامه مجلسى در«بحارالانوار» به نقل از طبرسى آورده است كه: «حضرت سلیمان(ع)در مسجد بیت المقدس به مدت یك سال و دو سال، یك ماه و دو ماه و كمتر و بیشتر اعتكاف مى‏كرد و آب و غذا براى آن حضرت فراهم مى‏شد و او در همان جا به عبادت مى‏پرداخت.»¹⁰

برخى از آیات قرآن نیز دال بر این است كه اعتكاف در ادیان الهى گذشته وجود داشته است. خداوند متعال مى‏فرماید: «… و عهدنا الى ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتى للطائفین والعاكفین والركع السجود؛ به حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) سفارش نمودیم تا خانه‏ام را براى طواف كنندگان، معتكفان و نمازگزاران تطهیر كنند.»¹¹

از این آیه استفاده مى‏شود كه در زمان حضرت ابراهیم و اسماعیل (ع) عبادتى به نام اعتكاف وجود داشته و پیروان دین حنیف گرداگرد كعبه معتكف مى‏شده‏اند.

حضرت مریم (س) آن گاه كه به افتخار ملاقات با فرشته الهى نایل آمد، از مردم فاصله گرفت و در خلوت به سر برد تا در مكانى خالى و فارغ از هر گونه دغدغه به راز و نیاز با خداى خود بپردازد و چیزى او را از یاد محبوب غافل نكند. به همین جهت طرف شرق بیت المقدس را كه شاید محلى آرام ‏تر و یا از نظر تابش آفتاب پاك ‏تر و مناسب ‏تر بود برگزید.¹²

مرحوم علامه طباطبائى(ره)در المیزان مى‏نویسد: هدف حضرت مریم(س)از دورى نمودن از مردم، بریدن از آنان و روى آوردن به سنت اعتكاف بوده است.¹³

برخى از روایات اهل سنت هم نشان مى‏دهد كه در دوران جاهلیت هم عملى عبادى به عنوان اعتكاف در میان مردم رایج ‏بوده است.¹⁴

علامه حلى در كتاب «تذكرة الفقهاء» به مشروعیت اعتكاف در ادیان پیشین تصریح نموده است.¹⁵

پي نوشت ها:

1-تفسير نمونه‌، آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران‌، ج 1، ص 649، نشر دارالكتب السلامية‌.

2-بقره / 125.

3- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت، ج 83، ص 383.

4-بقره / 187.

5-محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت، ج70، ص 252؛ اصول کافی، ج 2، ص 83.

6-بحار الانوار، همان؛ اصول کافی، همان.

7- حرعاملى، وسائل الشیعه، ج‏7، ص‏397، روایت‏2.

8-شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، كتاب الاعتكاف، ص ‏188.

9- اعتكاف، سنتى محمدى، صص‏50 و 51 .

10- علامه مجلسى، بحارالانوار، ج‏14، ص‏141.

11- بقره/ ‏125.

12- تفسیر نمونه، ج‏13، ص‏33.

13-علامه طباطبائى، المیزان، ج‏14، ص‏34.

14-سید مرتضى، المسائل الناصریات، ص‏119.

15-علامه حلى، تذكرة الفقهاء، ج‏6، كتاب اعتكاف، ص‏239.

صفحات: 1· 2