رضا اعظمی کارشناس واحد حرم شناسی اداره پاسخگویی به سوالات(آستان قدس رضوی)  در جمع 65 نفر از طلبه های مدرسه علمیه الزهراء(سلام الله علیه) شهرستان مینودشت استان گلستان که در شهر مشهد مقدس  برگزار شد، به معرفی اجمالی حرم مطهر رضوی پرداختند:

  شکل گیری حرم مطهر بعد از شهادت امام رضا(علیه السلام) صورت گرفته که پیشینه تاریخی آن حدود ۱۲ قرن می باشد. پیکر مقدس امام(علیه السلام) در عمارت هارونی در باغ ییلاغی منصوب به حمیدبن قحطبه (حرم فعلی) در دهکده سناباد به خاک سپرده شد که بعد از گذشت سالها روستای سناباد به مشهدالرضا و عمارت هارونی به حرم مطهر رضوی شهرت پیدا کرد.

  مدفن مقدس امام (علیه السلام) با گنبد زرین و با شکوهش هسته مرکزی بناهای حوزه حرم است که از زمان شهادت حضرت شکل گرفته و تا به امروز حدود ۱۲۲۴ سال قدمت دارد. ضریح مطهر امام رضا(علیه السلام) تاکنون ۵ بار تعویض شده است که ضریح پنجم حرم در سال ۱۳۷۹ به مدت ۷ سال طول کشید که توسط استاد محمود فرشچیان طراحی و توسط هنرمندان ماهر و زبردست ساخته شد. این ضریح دارای ۱۴ دهانه به نام ۱۴ معصوم (علیهم السلام) و در اضلاع آن گلهای ۵ و ۸ پر طراحی شده که نمادی از خمسه طیبه و هشتمین حجت خداوند متعال می باشد.

  مسجد

اولین بنایی که بعد از روضه منوره در غرب حرم ساخته شد، مسجد بالاسر نام دارد. که بیش از هزار سال سابقه تاریخی دارد. که بعد از آن مساجدی چون پری زاد، مدرسه یوسفیه یا دودر و مسجد گوهرشاد در قرن نهم ساخته شد. گنبد طلایی حرم در اوایل قرن ششم توسط شرف الدین ابوطاهر قمی وزیر سلطان سنجر که مردی خیر اندیش بود اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه نمود. در اطراف حرم، ورودی هایی به نام بست از جمله؛ بست شیخ طوسی، بست شیخ حر عاملی، بست شیخ بهایی، ورودی باب الرضا و ورودی باب الجواد و… می باشد، که این ورودی ها مسیری به سمت حرم مطهر می باشند.

  صحن های اطراف حرم

صحن عتیق و سر در ایوان ساعت حرم امام رضا(ع)در روز عاشورا در دوره قاجار
تاریخ عکس:۱۳۰۹ ق

صحن: به فضاهای رو باز که ۱۴ ایوان دارد، گفته می شود. صحن های حرم به ترتیب عبارتند از: صحن عتیق یا انقلاب، صحن جمهوری، غدیر، آزادی، کوثر، رضوی، و… . صحن عتیق از قدیمی ترین صحن های حرم می باشد و معروف به صحن کهنه (انقلاب اسلامی) است. نکته قابل توجه آن است که در اطراف صحن غدیر خطبه غدیر نوشته شده و در صحن کوثر خطبه فدکیه نوشته شده است.

  رواق های حرم رضوی

به فضاهای سر پوشیده رواق گفته می شود. که حرم مطهر دارای ۲۶ رواق می باشد. از جمله؛ رواق امام خمینی، رواق شیخ بهایی، دارالهدایه، دارالاسلام، دارالعباده، دارالاخلاص، دارالولایه،و… .

  ساعت

در حرم مطهر یک ساعت بزرگ بالای برج ساعت است که به ساعت معاون معروف است که در صحن انقلاب واقع شده است. این ساعت طوری تنظیم و ساخته شده است که در زمان خاموشی و قطع شدن برق تا ۲۴ ساعت کار انجام می دهد، و اگر طولانی شد توسط کوک دستی کار می کند.

  سقاخانه

در گذشته برای تامین و استفاده آب زائرین، ظرف های آب در حیاط قرار می دادند اما پس از مدتی سنگاب بزرگی توسط نادرشاه از هرات به مشهد آورده شد که بنای سقاخانه و گنبد طلایی آن، توسط فردی به نام اسماعیل خان معروف به زر ریز خان احداث شد که از سال ۱۱۴۴ تا ۱۱۴۵ ساخته شد. در نهایت این بنا به سقاخانه اسماعیل طلا معروف شد که حدود ۸۰۰ سال قدمت دارد.

 نمای سقاخانه و سنگفرش قدیمی صحن عتیق (انقلاب فعلی) حرم امام رضا(ع)- تاریخ عکس :۱۳۵۲

پنجره فولاد

پنجره فولادی صحن انقلاب (کهنه) حرم مطهر امام رضا(ع)- تاریخ عکس:دوره پهلوی دوم

فلسفه و تاریخچه پنجره فولاد بر این است که در روزگاران قدیم بنا به آئین و سنت شب ها ۴ ساعت بعد از اذان مغرب درِ حرم مطهر بسته می شد و یک ساعت قبل از اذان صبح در حرم باز می شد. و این امر باعث شده بود، زائرینی که قصد داشتند شب به زیارت امام رضا(علیه السلام) بروند و آداب زیارت بجا آورند، دچار سختی شوند. از این رو، پنجره فولاد در صحن انقلاب توسط شیخ بهایی در دوره صفویه ساخته شد تا نیاز زائرین را برطرف نماید. و مردم برای توسل و زیارت روبروی حرم امام رضا(علیه السلام) قرار گیرند و با او ارتباط معنوی بر قرار سازند.

   نقاره خانه

نقاره نوازی که به آن نوبت نوازی و نقیر نوازی نیز می گویند، آئین باستانی مردم ایران در قدیم بوده است. در قدیم برای اطلاع رسانی و بیداری در سحرهای ماه مبارک رمضان و وقت اذان از نقاره استفاده می کردند. که این آئین و سنت هنوز در حرم امام رضا(علیه السلام) ادامه دارد. استفاده از نقاره در طول سال در لحظه تحویل سال و روزهای عید، نقاره شادمانی نواخته می شود و در ایام شهادت تعطیل است. البته در بقیه روزهای سال، ۲۰ دقیقه قبل از طلوع آفتاب و ۲۰ دقیقه قبل از غروب آفتاب نقاره نواخته می شود.

   در اطراف حرم مطهر نیز مقبره بزرگان و علمایی همچون شیخ محمد حر عاملی، شیخ حسنعلی اصفهانی(نخودکی)، شیخ بهایی، شیخ عبدالرحیم بروجردی و … علما و بزرگان دیگری نیز قرار دارد.

   لازم به ذکر است که در حرم مطهر علاوه بر مطالبی که گفته شد، اماکن دیگری چون کتابخانه عمومی، موزه ، حوزه علمیه و… نیز وجود دارد که مورد استفاده مردم و زائرین می باشد.