بي گمان اهل بيت پيامبراعظم(صلی الله علیه و آله و سلم) چهره هايي تابناك و پرفروغ را به جهانيان عرضه كرده اند كه نامشان چونان ستارگاني نوراني در آسمان فضايل مي درخشد. يكي از درخشان ترين ستاره در ميان بانوان هفتمين منظومه ولايت، فاطمه فرزند بزرگوار موسي بن جعفر (ع ) است؛ بانويي كه سالهاست تشنگان معرفت از حريمش، زلال ايمان مي نوشند و عارفان با گذر بر زندگي فرزانه اش و درك لحظه هاي آسماني شدنش، درهاي عروج را به روي خود مي گشايند و بوي وصال را در گستره زمين منتشر مي سازند.

عصر شكفتن
دوراني كه مي رفت به شكفتن فاطمه معصومه(س) بينجامد،همزمان با امامت امام موسي بن جعفر(ع) بود كه در سال 148 ه. ق به امامت رسيد و 35 سال به امامت پرداخت. خلفاي بني عباس در اين دوران چنان عرصه را برامام و شيعيان تنگ كردند كه راويان به هنگام روايت نمي توانستند صريحا از نام حضرت ياد كنند و ناگزير كنيه هاي حضرت مانند «ابي ابراهيم و ابي الحسن» يا القاب وي مانند «عبد صالح، عالم و…» را به كار ببرند و يا صرفا به رمز و اشاره مانند « رجل » بسنده مي كردند.
تقيه در اين ايام شدت يافت و منصور، مهدي، هادي و هارون چنان وضعي پيش آوردند كه امام حتي از لحاظ مالي براي اداره زندگي و دخترانش در مضيقه قرار گرفت.هارون آنگاه كه به حكومت رسيد، حضرت را زنداني كرد، گاه حضرت را آزاد مي كرد، دوباره زنداني مي ساخت و همين وضع تا 14 سال ادامه يافت. هارون با رفتارآميخته با قساوت و سنگدلي، چنان رعب و وحشتي به وجود آورد كه شيعيان هرگز طعم امنيت را نچشيدند.
در چنين عصري بود كه زمان تولد حضرت معصومه(س) فرا مي رسيد. تا آن روز 25 سال بود كه علي بن موسي الرضا(ع) يگانه فرزند نجمه خاتون بود. او اين همه سال را در آرزوي تولد فرزندي ديگري سپري كرده و چشم به راه تولد كودكي بود كه امام صادق(ع) بشارت شكفتنش را دهها سال قبل داده بود. نجمه همه اين سالها را هر چند منتظر ولي مطمئن سپري كرد. علي بن موسي الرضا(ع) نيزشادان و منتظر بود و تولد خواهري پس از دهها سال برايش مهم مي نمود. خانه اي كه نجمه در آن منتظر تولد فرزندش بود، هنوز بوي رسالت را با خود داشت، زيرا اولين بار كه پيامبر(ص) به مدينه آمد، مدتي در آن خانه ساكن شد. لحظات به كندي مي گذشت، بوي باران كوچه هاي مدينه را آكنده كرده بود و نسيم شكفتن كوچه ها را يكي پس از ديگري پشت سر مي گذاشت تا اينكه عطر خبر تولد كودكي به زلالي كوثررسول را به خانه موسي بن جعفر(ع) آورد و به همه انتظارها پايان بخشيد.
در سال، ماه و روز تولد فاطمه معصومه(س) اختلافهاي عمده اي وجود دارد كه اصلي ترين عامل، خفقان حاكم عليه شيعيان بود تا آنجا كه امنيت آنها تنها با تقيه محفوظ مي ماند. منعكس نشدن تاريخ مواليد و وفيات بانوان اهل بيت عموميت دارد، به گونه اي كه تاريخ وفات حضرت فاطمه(س)، مدفن حضرت زينب(س)، تولد و وفات ام كلثوم، مادران همه امامان از امام زين العابدين(ع) تا امام عصر(عج) و دختران امامان از امام حسن تا امام عسكري(ع) كاملاً مجهول است.
اما طبق مشهورترين روايات، اين بانوي بزرگوار در نخستين روز ذيقعده سال 173 هجري، در شهر مدينه ديده به جهان گشود و از همان آغاز، در محيطي پرورش يافت كه تمامي اعضاي خانواده گرامي ايشان به فضايل اخلاقي آراسته بودند. پدرش موسي بن جعفر(ع) ملقب به كاظم، صابر، صالح و امين است كه روز يكشنبه، هفتم ماه صفر سال 128 ه. ق در منطقه ابواء، محلي بين مكه ومدينه، از بانويي پاكيزه به نام حميده به دنيا آمد. تولد فاطمه معصومه(س) براي اهل بيت(ع) اهميتي خاص داشت زيرا اين خبر قبل از تولد بارها توسط امام صادق(ع) اعلام مي شد و بدين ترتيب از همان ايام شيعيان به شناخت مقام والاي وي فرا خوانده مي شدند. «در خصوص پيشگويي تولد فاطمه معصومه(س) چنين آمده است: آن روز يكي ازشيعيان نزد حضرت امام صادق(ع) آمد. امام را ديد كه با كودكي در گهواره سخن مي گويد. گامي جلوتر نهاد و مبهوت از اين واقعه، پرسيد: آيا با اين طفل سخن مي گوييد؟ امام اورا دعوت كرد تا با كودك در گهواره سخن بگويد. مرد باز هم جلوتر آمد و سلام كرد.كودك نه تنها جوابش را داد، بلكه گفت: اي مرد، نامي را براي دخترت ]كه تازه متولد شده است [انتخاب كرده اي كه خداوند آن را دشمن مي دارد. پس نامش را عوض كن]وي نام دخترش را حميرا گذاشته بود. [شگفتي مرد دو چندان شد. آنگاه امام صادق(ع) فرمود: «اين كودك فرزندم موسي است. خداوند از او دختري به من عنايت مي كند كه نامش فاطمه است. او را در سرزمين قم به خاك مي سپارند. هر شخصي كه او را در قم زيارت كند، بهشت برايش واجب مي شود». حميده مادر بزرگوار امام كاظم(ع) از مهاجران مغرب بود و به پيشنهاد امام باقر(ع) به همسري فرزندش امام صادق(ع) درآمده بود.ايشان بانويي آگاه و حديث دان بود و احاديثي را كه از امام صادق(ع) و ديگران شنيده بود، همچون يك راوي مورد اعتماد به مردم نقل مي كرد و درواقع يكي از استادان مجامع علمي بانوان در عصر امام صادق(ع) محسوب مي شد.

چرا معصومه؟
عبادت و زهد، پارسايي و تقوا، راستگويي و بردباري، استقامت در برابر ناملايمات، بخشندگي و پاكدامني و نيز ياد خدا، از صفات برجسته اين خاندان پاك سيرت و نيكو سرشت به شمار مي رفت. فاطمه معصومه(س) را بانويي غرق در عبادت و نيايش، پيراسته از زشتيها و شبنم معطر آفرينش مي شناسند و شايد يكي از دلايل «معصومه» ناميدن اين بانو آن باشد كه عصمت مادرش حضرت زهرا(س) در او تجلي يافته است. بر اساس پاره اي از روايات، اين لقب از سوي امام رضا(ع) به ايشان داده شده است؛ چنانكه علامه مجلسي در اين خصوص مي گويد: هنگامي كه يكي از محدثان برجسته قم، به نام «سعد بن سعد» به محضر مقدس امام رضا(ع) شرفياب مي شود، امام هشتم خطاب به ايشان مي فرمايد: «اي سعد !از ما در نزد شما قبري است». سعد مي گويد: فدايت شوم !آيا قبر فاطمه دختر موسي بن جعفر(س) را مي فرماييد؟ مي فرمايد: آري، هر كس او را زيارت كند، در حالي كه به حق او آگاه باشد، بهشت از آن اوست.
امام صادق(ع) نيز در اين باره مي فرمايند: «آگاه باشيد كه براي خدا حرمي است و آن مكه است؛ و براي پيامبر خدا حرمي است و آن مدينه است. و براي اميرمؤمنان حرمي است و آن كوفه است. بدانيد كه حرم من و فرزندانم بعد از من، قم است. آگاه باشيد كه قم، كوفه كوچك ماست، بدانيد بهشت هشت دروازه دارد كه سه تاي آن ها به سوي قم است. بانويي از فرزندان من به نام فاطمه، دختر موسي، در آن جا رحلت مي كند كه با شفاعت او، همه شيعيان ما وارد بهشت مي شوند.» از امام جواد(ع) نيز نقل شده كه فرمود: «هر كس عمه ام را در قم زيارت كند،بهشت ازآن اوست».
ميان حضرت معصومه(س) و برادر بزرگوارش امام رضا(ع) عواطف سرشار و محبت شگفت انگيزي بود؛ بويژه پس از آنكه بدانيم مدت 25 سال تمام، حضرت رضا(ع) تنها فرزند نجمه خاتون بود و پس از يك ربع قرن انتظار، سرانجام ستاره اي تابان از دامان نجمه درخشيد كه هم سنگ امام هشتم(ع) بود و امام(ع) توانست والاترين عواطف انباشته شده و در سوداي دلش را بر او نثار كند.
همان گونه كه پيشتر اشاره شد، ايشان از جهت شخصيت فردي و كمالات روحي، در بين فرزندان موسي بن جعفر(ع) پس از برادرش، علي بن موسي الرضا(ع) در والاترين رتبه جاي دارد. اين درحالي است كه بنا بر مستندات رجالي، فرزندان دختر امام كاظم(ع) دست كم هجده تن بوده اند و فاطمه در بين اين همه بانوي گرانقدر، سرآمد بوده است. حاج شيخ عباس قمي آنگاه كه از دختران موسي بن جعفر(ع) سخن مي گويد، درباره فاطمه معصومه(س) مي نويسد: «بر حسب آنچه به ما رسيده، افضل آنها، سيده جليله معظمه، فاطمه بنت امام موسي(ع) معروف به حضرت معصومه است».
شيخ محمد تقي تستري، در «قاموس الرجال»، حضرت معصومه(س) را به عنوان بانوي اسوه معرفي كرده و فضيلت وي را در ميان دختران و پسران حضرت موسي بن جعفر(ع)، غير از امام رضا(ع) بي نظير دانسته است. ايشان در اين زمينه چنين مي نويسند: «در ميان فرزندان امام كاظم(ع) با آن همه كثرتشان، پس از امام رضا(ع) كسي هم شأن حضرت معصومه(س) نيست».

كريمه اهل بيت
حضرت معصومه(س) در زبان دانشمندان و فقيهان گران قدر شيعه، به لقب «كريمه اهل بيت» ياد مي شود. از ميان بانوان اهل بيت، اين نام زيبا تنها به آن حضرت اختصاص يافته است. بر اساس روياي صادق و صحيح نسب شناس گرانقدر، مرحوم آيت ا… مرعشي نجفي، اين لقب از طرف امام صادق(ع) بر حضرت معصومه(س) اطلاق شده است. در اين رؤيا، امام صادق(ع) به آيت ا… نجفي كه با دعا و راز و نياز، تلاش پيگيري را براي يافتن قبر مطهر حضرت زهرا(س) آغاز كرده، خطاب فرمود: برتو باد به كريمه اهل بيت.

شفيعه روز جزا
بالاترين جايگاه شفاعت، از آن رسول گرامي خدا(ص) است كه در قرآن كريم، از آن به «مقام محمود» تعبير شده است. علاوه بر اين، دو تن از بانوان خاندان رسول مكرم خدا(ص)، شفاعت گسترده اي دارند كه مي تواند همه اهالي محشر را فرا گيرد. اين دو بانوي عالي قدر، صديقه اطهر، حضرت فاطمه زهرا(س) و شفيعه روز جزا، حضرت فاطمه معصومه(س) هستند. در مورد شفاعت گسترده حضرت زهرا(س) همين بس كه شفاعت، مهريه آن حضرت است و به هنگام ازدواج، پيك وحي طاقه ابريشمي از سوي پروردگار آورد كه در آن، جمله «خداوند مهريه فاطمه زهرا را شفاعت گنهكاران از امت محمد(ص) قرار داد»، اين حديث از طريق اهل سنت نيز نقل شده است. پس از فاطمه زهرا(س) از جهت گستردگي شفاعت، هيج بانويي به شفيعه محشر، حضرت معصومه(س) نمي رسد. بر همين اساس است كه حضرت امام جعفر صادق(ع) فرمودند: «با شفاعت او، همه شيعيان ما وارد بهشت مي شوند».

عالمه غير معلمه اي ديگر
حضرت معصومه(س) در خانداني كه سرچشمه علم و تقوا و فضايل اخلاقي بود، پرورش يافت. پس از شهادت پدر بزرگوار آن بانوي گرامي، فرزند ارجمند آن امام، حضرت رضا(ع) عهده دار امر تعليم و تربيت خواهران و برادران خود شد و مخارج آنان را نيز متكفل گرديد. در اثر توجهات زياد آن حضرت، هر يك از فرزندان امام كاظم(ع) به مقامي والا دست يافتند و زبانزد همگان گشتند. «ابن صباغ ملكي» در اين باره مي گويد: «هر يك از فرزندان ابي الحسن موسي معروف به كاظم، فضيلتي مشهور دارد». بدون ترديد، پس از حضرت رضا(ع) در ميان فرزندان امام كاظم(ع)، حضرت معصومه(س) از نظر علمي و اخلاقي، والامقام ترين آنان است. اين حقيقت از اسامي، لقبها، تعريفها و توصيفاتي كه ائمه اطهار(ع) از ايشان نموده اند، آشكار است و اين حقيقت روشن مي سازد كه ايشان نيز چون حضرت زينب(س) «عالمه غير معلمه» بوده است. آنچه مسلم است اينكه، در ميان فرزندان امام كاظم(ع) پس از حضرت رضا(ع)، حضرت معصومه(س) از نظر علمي و اخلاقي، والا مقام ترين آنان است. اين حقيقت از اسامي و القاب و تعريفها و توصيفهايي كه ائمه اطهار(ع) از وي نموده اند، هويداست و با توجه به اين حقيقت كه ارتباط تنگاتنگ و غير قابل انفكاكي ميان تهذيب نفس و طي مدارج اخلاقي و عرفاني و حصول علوم اصيل الهي و حكمت وجود دارد، مي توان به رتبه و مقام علمي غيرقابل توصيف حضرت معصومه(س) پي برد و به اين نكته واقف گشت كه ايشان نيز چون حضرت زينب(س) عالمه غير معلمه بود.
آنچه سخن فوق را تأييد مي كند، روايت صالح بن عرندس حلي، عالم بزرگوار شيعي قرن نهم در كتاب «كشف اللئالي» است. وي گويد: روزي جمعي از شيعيان به قصد ديدار حضرت موسي بن جعفر(ع) و طرح سؤالهايي از ايشان به مدينه منوره مشرف شدند. چون امام كاظم(ع) در مسافرت بود، سؤالهاي خود را به حضرت معصومه(س) كه در آن هنگام كودكي خردسال بيش نبود، تحويل دادند. فرداي آن روز براي بار ديگر به منزل امام شرف حضور پيدا كردند، ليكن هنوز ايشان از سفر برنگشته بود. چون ناگزير به بازگشت بودند، مسايل خود را مطالبه نمودند تا در مسافرت بعدي خدمت امام برسند. غافل از اين كه حضرت معصومه جواب پرسشها را نگاشته است. وقتي پاسخها را ملاحظه كردند، بسيار خوشحال شدند و پس از سپاسگزاري فراوان، شهر مدينه را ترك گفتند. از قضاي روزگار، در بين راه با امام موسي بن جعفر(ع) مواجه شده، ماجراي خويش را باز گفتند. چون امام پاسخ سؤالها را مطالعه كرد، سه بار فرمود: «فداها ابوها»؛ پدرش فدايش!
از ديگر ويژگيهاي حضرت معصومه(س)، ورود زيارتنامه اي از سوي معصومان(س) درباره ايشان است. كه پس از حضرت فاطمه زهرا(س)، ايشان تنها بانوي بزرگواري است كه زيارت مأثور دارد. بانوان برجسته اي چون آمنه بنت وهب، فاطمه بنت اسد، خديجه بنت خويلد، فاطمه ام البنين، زينب كبري، حكيمه خاتون و نرجس خاتون كه هيچ شك و ترديدي در مقام بلند و جايگاه رفيع آنها نيست، هيچ يك زيارت مأثور از سوي معصومان(س) ندارند و اين نشان دهنده مقام والاي اين بانوي گرانقدر اسلام است.

برگزيدن شهر قم
همان گونه كه اشاره شد، محبت و مودت اين خواهر و برادربزرگوارش امام هشتم(ع) مثال زدني بود، به گونه اي كه مفارقت امام هشتم(ع) براي حضرت معصومه(س) بسيار سخت بود. جدايي حضرت معصومه(س) نيز براي امام هشتم(ع) قابل تحمل نبود. لذا پس از استقرار امام هشتم(ع) در مرو، نامه اي خطاب به حضرت معصومه(س) مرقوم فرموده، آن را توسط غلام مورد اعتمادي به مدينه ارسال نمود.
آنچه جالب توجه است اينكه حضرت رضا(ع) به غلام دستور داد كه در هيچ منزلي توقف نكند، تا آن مرقومه را در اندك زمان ممكن به مدينه منوره برساند.
حضرت معصومه(ع) نيز به مجرد دريافت دست خط برادر، رخت سفر بست.ايشان پس از طي مسافت بسيار و پس از آنكه به شهر ساوه رسيد، بيمار شد. چون توان رفتن به خراسان را در خود نديد، تصميم گرفت به قم برود. يكي از نويسندگان در اين باره كه چرا حضرت معصومه(س) شهر قم را برگزيد، مي نويسد: ” بي ترديد مي توان گفت كه آن بانوي بزرگ، روي ملهم و آينده نگر داشت و با توجه به آينده قم و محوريتي كه بعدها براي اين سرزمين پيش مي آيد - محوريتي كه آرامگاه ايشان مركز آن خواهد بود - بدين ديار روي آورد. اين جريان به خوبي روشن مي كند كه آن بانوي الهي، به آينده اسلام و موقعيت اين سرزمين توجه داشته و خود را با شتاب بدين سر زمين رسانده و محوريت و مركزيت آن را با مدفن خود پايه ريزي كرده است.
فاطمه معصومه(س) از جمله راويان گرانقدر و عظيم الشأن آل محمد(ص) است. ايشان از پدر گرامي خويش و اجداد شريف و بزرگان و جمعي از خاندان جليل القدرش احاديثي نقل كرده كه قابل قبول علماي شيعي و سني است.
در اين مجال، به پنج روايت از اين مجموعه از سوي ايشان اشاره مي كنيم :

1 ابوالخير شمس الدين محمد بن محمد بن جزري شافعي (م 833) در كتاب «اسني المطالب في منافب سيدنا علي بن ابي طالب» سخن حضرت فاطمه دختر پيامبر (ص) را آورده است:
«… آيا فرمايش رسول خدا - صلي ا… عليه و آله - را در روز غدير به فراموشي سپرده ايد كه فرمود: هر كه من مولاي اويم، پس علي مولاي اوست… و سخن ديگر رسول خدا صلي ا… عليه و آله را؛ تو (اي علي!) نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسي عليه السلام هستي؟!»
در سند روايات فوق اين اشخاص وجود دارند: بكر بن احمد قصري، فاطمه دختر امام رضا(ع)، فاطمه (معصومه) و زينب و ام كلثوم دختران امام كاظم(ع)، فاطمه دختر امام صادق(ع)، فاطمه دختر امام باقر(ع)، فاطمه دختر امام سجاد(ع)، فاطمه و سكينه دختران امام حسين(ع)، ام كلثوم دختر فاطمه زهرا(س)، حضرت فاطمه(س) و كساني كه پيش از بكربن احمد در اين سلسله هستند.

2 در روايت ديگري نظير روايت فوق از لسان مبارك رسول ا… صلي ا… عليه و آله آمده است: «من كنت مولاه فعلي مولاه»؛ هر كه من مولا و رهبر او هستم، علي رهبر و مولاي اوست.
در سند اين روايت، اشخاص ذيل وجود دارند: فاطمه دختر گرامي امام رضا(ع)، زينب و ام كلثوم و فاطمه دختران گرامي امام كاظم(ع)، فاطمه دختر گرامي امام صادق(ع)، فاطمه دختر گرامي امام باقر(ع)، فاطمه دختر گرامي امام سجاد(ع)، فاطمه و سكينه دختران گرامي امام حسين(ع)، ام كلثوم دختر گرامي حضرت فاطمه(س) و حضرت زهرا(س).

3- حديث ديگر را محمد غماري شافعي در كتاب خويش بدين طريق نقل كرده است:
از فاطمه دختر حسين رضوي، از فاطمه دختر محمد رضوي، از فاطمه دختر ابراهيم رضوي، از فاطمه دختر حسن رضوي، از فاطمه دختر محمد موسوي، از فاطمه دختر عبدا… علوي، از فاطمه دختر حسن حسيني از فاطمه دختر ابي هاشم حسيني از فاطمه دختر محمدبن احمدبن موسي مبرقع از فاطمه دختر احمدبن موسي مبرقع از فاطمه دختر موسي مبرقع از فاطمه دختر امام رضا(ع) از فاطمه دختر امام موسي بن جعفر(ع) از فاطمه دختر امام صادق(ع) از فاطمه دختر امام باقر(ع) از فاطمه دختر امام سجاد(ع) از فاطمه دختر امام حسين(ع) از زينب دختر اميرمومنان(ع)از فاطمه سلام ا… عليها دختر رسول خدا صلي ا… عليه و آله.
در اين روايت حضرت فاطمه زهرا(س) به نقل از رسول خدا(ص) مي فرمايد: «آگاه باشيد، هر كس با دوستي آل محمد بميرد، شهيد مرده است!»
روايت مزبور به حديث «فاطميات» مشهور است. چون جز دو تن از كساني كه در سلسله آن وجود دارند، بقيه «فاطمه» نام دارند.
حضرت فاطمه(س) پس از ورود به شهر قم، تنها هفده روز در قيد حيات بود و سپس دعوت حق را لبيك گفت و به سوي بهشت برين پرواز كرد. اين حادثه در سال 201 هجري رخ داد.

نویسنده: جواد سحرخيز

پی نوشت‌ :

1 الفصول المهمه
2 كشف الغمه، ج 3، ص 30.
3 كريمه اهل بيت، (با تصرف)
4 - فاطمه بنت الامام موسي بن جعفر، ص 58 و 57 و اعلام النساء، ص 577.
5- بحارالانوار، ج 65
6- فاطمه بنت الامام موسي بن جعفر، ص 61.
7- ناسخ التواريخ، ج 3

منبع:قدس