امام سجاد(‌ع) ماه مبارك رمضان را عید اولیاء الله می‌داند. در صحیفهٴ‌سجّادیه دعایی دربارهٴ مقام دعا و وداع ماه مبارك رمضان وجود دارد كه در مقدمهٴ این دعا حضرت كلیّات نعمتهای الهی را می‌شمارد و اینكه بخشش های خدای سبحان ابتدایی است، نه از روی استحقاق. بعد از آن مقدمه می‌فرماید: یكی از بهترین بخشش های خداوند سبحان، ماه مبارك رمضان و روزهٴ این ماه است .
این كه در آخر ماه مبارك رمضان عید فطر می‌گیرند، چون جایزه‌های یك ماه را به ما می‌دهند، كه در حقیقت محصول ماه مبارك رمضان است. ضیافة الله، لقاء الله را به دنبال دارد. پس عظمت از آن ماه شوال نیست؛ بلكه عظمت از آن ماه مبارك رمضان است كه نتیجهٴ یك ماهه را در روز عید می‌دهند.

روز عید است و من مانده در این تدبیرم / كه دهم حاصل سی‌روزه و ساغر گیرم

امام سجاد(ع) ابتدا اشاره به نعمت های پروردگار كرده به خدا عرض می‌كند: «وأنت جعلت من صفایا تلك الوظائف وخصائص تلك الفروض شهر رمضان … وقد أقام فینا هذا الشهر مقام حمدٍ وصحبنا صحبة مبرور» [صحیفهٴ سجادیه، دعای ۴۵] خدایا نعمتهای فراوانی به ما دادی. یكی از برجسته‌ترین نعمتها، ماه رمضان و یكی از بهترین فضیلتها روزهٴ این ماه است كه نصیب ما كردی؛ و هیچ زمانی، به عظمت زمان ماه مبارك رمضان نیست. گذشته از آنكه شب قدر را در آن قرار دادی، این ماه را ظرف نزول قرآن كریم قرار دادی كه چنین فیضی در این ماه نازل شده است. اگر كسی با قرآن باشد همراه قرآن بالا می‌رود و این را بر ملّت مسلمان منّت نهادی؛ زیرا ملتهای دیگر در ماه رمضان روزه نمی‌گیرند و این نعمت را مخصوص مسلمانان نمودی.

وداع برای كسی است، كه با ماه مبارك رمضان مأنوس بوده و این ماه دوست او باشد وگرنه آن كس كه با این ماه نبوده، وداعی ندارد. انسان از دوستش و یا كسی كه مدّتی با او مأنوس بوده خداحافظی می‌كند. كسی كه اصلاً نمی‌داند چه وقت ماه مبارك رمضان آمد و چه وقت سپری شد، چرا آمد و چرا سپری شد، وداعی ندارد. امام سجاد(ع) آخر ماه مبارك رمضان كه می‌شد، با سوز و گداز این دعا را می‌خواند و می‌فرمود: ماه رمضان در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود؛ زیرا به همراه خود رحمت آورد. و رفیق بسیار خوبی برای ما بود. ما در صحبت و همراهی با او به فضایل و نعمتهایی رسیدیم. دوستی بود كه به همراهش رحمت و مغفرت و بركت آورد.

«وأربحنا أفضل أرباح العالمین». ما ربح وسودی كه در این ماه بردیم، هیچ تاجری در هیچ گوشهٴ دنیا نبرده و هیچ كس در سراسر عالم به اندازهٴ ما از این ماه استفاده نكرده است. انسان مسافری است كه سفر ابد در پیش دارد. ره‌ توشهٴ آن سفر ابد را باید همین چند روزه تهیه كند. در این ماه درهای آسمان بر روی مؤمن باز می‌شود، و مؤمن می‌تواند با وارستگی، به باطن عالم راه پیدا كند و اگر بهترین فرصت، ماه مبارك رمضان است، پس بهترین سود را ماه رمضان و اهلش دارند.

برای گروهی آغاز سال، اول فروردین است. یك نوجوان اول فروردین تلاش می‌كند برای خود لباس نو تهیه كند. درختها اول سالشان فروردین است كه لباسهای نو و تازه در بر می‌كنند. اول سال كشاورز پاییز است كه درآمد مزرعه را حساب می‌كند. تاجر وصنعتگر، هر كدام فرصت دیگری را به عنوان اول سال تعیین می‌كنند، مرحوم سید بن طاووس می‌گوید: اهل سیر وسلوك، اول سالشان، ماه رمضان است .[إقبال الأعمال، ص۲۵۰] حسابها را از ماه مبارك، تا ماه مبارك بعد بررسی می‌كنند؛ كه ماه مبارك رمضان گذشته چه درجه‌ای داشته و امسال در چه درجه‌ای هستتند. چقدر مطلب فهمیده و چه مسئله‌هایی برای آنها حل شده است. چقدر در برابر گناه قدرت تمكّن داشته و چقدر در برابر دشمن قدرت تصمیم دارد. ماه مبارك رمضان برای سالكان الى الله، ماه محاسبه است.

حضرت در ادامه دعا فرمود: «ثم قد فارقنا عند تمام وقته وانقطاع مدّته و وفاء عهده [عدوه] ونحن مُودّعوه». این ماه بعد از آنكه پایانش فرا رسید، از ما مفارقت و هجرت كرد و ما را تنها گذاشت. و ما هم اكنون با ماه خدا وداع می‌كنیم. «وداعَ مَن عزّ فراقه علینا» چه وداعی؟ وداع تشریفاتی؟ نه؛ وداع با دوست عزیزی كه مفارقتش برای ما توانفرساست؛ آن كس كه اهل معنا بود، خیرش در این ماه بیشتر شد و آن كس كه گرفتار گناه بود، از گناهش كاسته شد. ما كسی را وداع می‌كنیم كه رفتنش برای ما بسیار گران و سخت است و ما را غمگین می‌كند، ماهی كه شب و روزش رحمت بود.

گفته‌اند: پس از عید فطر، شش روز از اوایل ماه شوال را به عنوان بدرقه، روزه بگیرید؛ زیرا اگر كسی دوست عزیزی را بخواهد بدرقه كند، چند قدم به همراه او می‌رود. امام سجاد(ع) فرمود: «وأوحشنا انصرافه عنّا» و از اینكه منصرف شد و از ما فاصله گرفت، ما را به وحشت انداخت. ما دوست مهربان و پربركتی را از دست می‌دهیم، لذا به وحشت می‌افتیم. از این رو بود كه آخر ماه مبارك رمضان كه می‌شد، اولیای خدا احساس غربت می‌كردند.

«السلام علیك من شهرٍ قُربت فیه الآمال ونشرت فیه الأعمال» سلام ما بر تو ای ماهی كه آرزوها در این ماه نزدیك شد و ما فهمیدیم كه چه بخواهیم. لذا آرزوهای طولانی نمی‌طلبیم، ماهی كه در آن بر آمدن آرزوهای مشروع نزدیك شد.

در دعای سحر ماه مبارك رمضان نیز از امام سجاد(ع) رسیده است، كه: خدایا آنها كه تو را نمی‌شناسند و عبادت نمی‌كنند، روزی می‌دهی، مار و عقربها روزی خور خدا هستند، پس حیف است كه انسان تمام حاجتها را در محور مادّه و مادّیات خلاصه كند. از این روست كه امام می‌فرماید: سلام بر ماهی كه فهمیدیم در آن از خدا چه بخواهیم. آرزوهای طولانی نداشته باشیم؛ بلكه چیزی بخواهیم كه برای ما بماند. فرمود: ما در این ماه فهمیدیم از خدا چه بخواهیم؛ جلو آرزوهایمان را گرفتیم و به عبادت پرداختیم.

در آستانهٴ رفتن هستی، رفتنت فاجعه است و ما را غمگین می‌كند. همچون كسی كه عضو خانواده‌اش را از دست می‌دهد.

«ومرجوٍّ آلمٌ فراقه» سلام بر تو ای تكیه‌گاه امید، كه در هنگام مفارقت، ما را متألم و رنجور كردی.

آن ماه كه در جان انسان رسوخ داشت وقتی از جان فاصله می‌گیرد، جایش را غم پر می‌كند. زیرا از آن صفای ضمیر دیگر خبری نیست و آن نشاطی را كه انسان در ماه مبارك رمضان برای نثار و ایثار دارد، در غیر این ماه ندارد. اگر انسان در این ضیافت حق از خدا غنا و بی‌نیازی طلب كند، چیزی او را متوجه و مشغول نمی‌كند. نه از كسی می‌ترسد و نه از بذل جان دریغ می‌كند.

«السلام علیك من ألیف اُنسٍ مُقبلاً فسَرّ وأوحش منقضیاً قد مضّ» سلام بر تو ای دوست با الفت كه وقتی آمدی ما را مسرور، و وقتی رفتی ما را گداختی و داغ زدی. [«مضّ» درد گدازنده را گویند. همچون رنجش از گداختگی آهن سرخ شده‌ای كه به انسان اصابت كند.] این حرف انسانی است كه با باطن روزهٴ این ماه و با باطن لیله قدر در تماس بوده است.

«السلام علیك من مجاورٍ رقّت فیه القُلوب وقلّت فیه الذنوب» سلام بر تو ای همسایهٴ عزیز كه ما در جوار رحمت تو بودیم. تو همسایه‌ای بودی كه در این مدّت در اثر حُسن همجواری با تو دلها رقیق و گناهان كم شد. آری، انجم مكروهات و گناهان كوچك، كم‌كم راه انسان را می‌بندد. امام سجاد(ع) فرمود: دلها در این ماه نرم و رقیق و گناهان در این ماه كم است.

«السلام علیك من ناصرٍ أعان علی الشیطان وصاحبٍ سهّل سُبُل الإحسان» سلام بر تو ای رفیقی كه كمکم كردی تا بر شیطان مسلط شدیم. به راستی انسان در این ماه بر شیطان مسلّط می‌شود و به خاطرات شیطانی گوش فرا نمی‌دهد. تو برای ما مصاحب خوبی بودی، كه ما توانستیم بر شیطان پیروز شویم.

ما نه تنها در بُعدِ سلبی از دست شیطان نجات پیدا كردیم و كار بد نكردیم، بلكه در بُعد اثباتی هم پیروز شدیم و راههای خیر را به خوبی و آسانی طی کردیم. اگر در غیر ماه مبارك رمضان، كار خیر را به سختی انجام می‌دادیم، در این ماه به آسانی انجام دادیم. تو باعث شدی كه ما راه احسان را با سهولت طیّ كردیم.

«السلام علیك ما أكثر عتقاء الله فیك» سلام بر تو ای ماه، چه بسیار بنده‌هایی را كه خدا در زمان تو آزاد كرده است. خدا آنان را كه گرفتار آتش و رذایل اخلاقی بودند، از این بندها آزاد كرده و چه نعمتی بهتر از آزادی است؟

امام صادق(ع) در بیان صفات انسان دیندار فرمود: «و رفض الشهوات فصار حرّاً» [امالی شیخ مفید، ص۶۴، مجلس۶، ح۱۴]
او شهوت و بی‌بند و باری را ترك می‌كند در نتیجه آزاد می‌گردد. نعمتی بالاتر از آزادی و آزادگی نیست كه انسان گرفتار شهوت و غضب و بردهٴ هوى نباشد و زمامش را به دست هوس نسپارد.

«وما أسعد من رعی حُرمتك بك» چقدر سعادتمند شد كسی كه احترام تو را حفظ كرد و مواظب بود تا در این ماه حرف بد نزند، خیال و گناه بد نكند.

«السلام علیك ما كان أمحاك للذّنوب وأسترك لأنواع العیوب» سلام بر تو ای حقیقت ماه مبارك رمضان كه محوكنندهٴ گناه هستی. عیب را می‌پوشانی و گناه را محو می‌كنی. اول پوشاندن و ستر، و بعد مغفرت است. ابتدا خدای سبحان می‌پوشاند كه آبروی انسان محفوظ بماند. سپس می‌بخشد، ستّاربودن زمینهٴ مغفرت غفّار را فراهم می‌كند.

چقدر خوب است انسان تا می‌تواند، آبروی دیگران را حفظ كند، خدا هم آبروی او را حفظ می‌كند.

«السلام علیك ما كان أطولك علی المُجرمین» سلام بر تو ای ماه مبارك رمضان كه برای افراد تبهكار بسیار طولانی هستی. ماه رمضان برای چنین افرادی حكم چندین ماه را دارد.

«وأهیبك فی صدور المؤمنین» ماه مبارك رمضان، در دلهای مؤمنان با نوعی هیبت و جلال و هیمنه و شكوه، تلقّی می‌شود.

«السلام علیك غیر المصاحبة ولا ذمیم الملابسة» سلام بر تو، در این مدّتی كه مهمان ما بودی یا ما در خدمت تو بودیم، هیچ رنجی ندیدیم. از مصاحبت با شما خسته نشدیم. در حضور تو لذّت بردیم و تو مهمان خوبی برای ما بودی.

«السلام علیك كما وفدتَ علینا بالبركات وغسلت عنّا دنس الخطیئات» سلام بر تو ای ماه گرامی رمضان كه بركت آوردی، ما را شستشو دادی و رفتی. اگر بعدها آلوده شدیم، به دست خود آلوده شده‌ایم و گرنه تو ما را تطهیر كردی و اكنون احساس سبكی می‌كنیم.

«السلام علیك غیر مودّع برَماً ولا متروك صیامه سئماً» سلام بر تو كه پس از یك ماه مهمانی در هنگام تودیع،ما احساس خستگی نكردیم. انسان وقتی مهمان را برای مدّتی مدید و با تشریفات پذیرایی می‌كند خود در این مدّت خسته می‌شود. امّا حضرت می‌فرماید: از پذیرایی طولانی و روزه گرفتن، هرگز خسته نشدیم و رنجی احساس نكردیم؛ بلكه برای ما گوارا بود.

«السلام علیك من مطلوبٍ قبل وقته ومخزونٍ علیه قبل قوته» سلام بر تو كه قبل از آمدن انتظارت را داشتیم، هم اكنون نیز كه می‌خواهی بروی ما را غمگین كرده‌ای.

«السلام علیك كم من سوءٍ صُرف بك عنّا وكم من خیرٍ أُفیض بك علینا» سلام بر مهمان گرانقدری كه به بركت تو خدا بسیاری از بلاها را از ما برداشت و بسیاری از بركات را به ما عطا كرد. در حقیقت ما مهمان تو بودیم نه تو مهمان ما.

«السلام علیك وعلی لیلة القدر الّتی هی خیرٌ من ألف شهر» (این سلام تودیع است). سلام بر تو ای ماه، سلام بر تو و لیلة القدر تو، آن شبی كه از هزارماه، تقریباً هشتاد سال، بالاتر است.

«السلام علیك ما كان أحرصنا بالأمس علیك و أشدّ شوقنا غداً إلیك» سلام بر تو ای ماهی كه دیروز حریص بودیم كه بیایی. و فردا هم بسیار مشتاقیم كه تو را زیارت كنیم. این مراسم تودیع را تنها به عنوان ادای وظیفه، انجام نمی‌دهیم.

«السلام علیك وعلی فضلك الّذی حُرمناه وعلی ماضٍ من بركاتك سُلبناه» سلام بر تو وفضیلت تو، سلام بر تو و بركات تو كه دریغا امروز از آن فضیلت محروم شدیم.

«اللّهم إنّا أهل هذا الشهر الّی شرّفتنا به و وفّقتنا بمنّك له حین جهل الأشقیاء وقته وحُرموا لشقائهم فضله» خدایا تو آن توفیق را دادی كه ما اهل این ماه باشیم در حالی كه عدّه‌ای از فضیلت این ماه محروم شدند. و منشأ حرمان آنها نیز شقاوتشان بود كه به سوء اختیار خودشان فراهم شد.

«أنت ولی ما آثرتنا به من معرفته وهدیتنا له من سنّته» پروردگارا تو مولی و سرپرست مایی در آنچه ما را به شناخت آن برگزیده‌ای و راهنمایی كردی كه روش آن را طی كنیم.

«وقد تولّینا بتوفیقك صیامه وقیامه علی تقصیرٍ وأدّینا فیه قلیلاً من كثیرٍ». و در پرتو توفیق تو به روزه و نماز آن با اعتراف به تقصیر نایل آمدیم و اندكی از وظایف بسیار را ادا كردیم.

«اللّهم فلك الحمد إقراراً بالإسائة واعترافاً بالإضاعة ولك من قلوبنا عقد الندم ومن ألسنتنا صدق الاعتذار». پروردگارا تو را در حالی ستایش می‌كنیم كه به بد رفتاری خود اقرار و به ضایع نمودن نعمت احكام تو و عمر خویش اعتراف داریم. و برای توست، از ناحیه دلهای ما پیمان پشیمانی و از ناحیهٴ زبان، پوزش طلبی صادقانه.

«فأجرنا علی ما أصابنا فیه من التفریط أجراً نستدرك به الفضل المرغوب فیه ونعتاض به من أنواع الذُخر المحروص علیه». پس اجر مصیبت بر تفریط در این ماه را چیزی قرار ده تا به وسیله آن فضیلتی را كه مورد رغبت است، نایل شویم و عوض خیری را كه از آن ممدوح است برسیم.
«وأوجب لنا عُذرك علی ما قصرنا فیه من حقّك». پذیرش پوزش را برای ما مقرر نما تا حق تقصیر شدهٴ تو بخشوده شود. چه اینكه خود در قرآن كریم فرمود: ﴿كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾ [انعام/۵۴] خدای سبحان رحمت را بر خویش واجب كرده است.
«وأبلغ بأعمارنا ما بین أیدینا من شهر رمضان المُقبل فإذا بلّغتناه فأعنّا علی تناول ما أنت أهله من العبادة وأدّنا إلی القیام بما یستحقّه من الطاعة». و عمر ما را تا ماه مبارك آینده طولانی بفرما و هنگامی كه ما را به سال آینده رساندی كمك كن تا آنچه در خور توست عبادت كرده و آنچه سزاوار توست طاعت كنیم.

«وأجر لنا من صالح العمل ما یكون دَرَكاً لحقّك فی الشهرین من شهور الدّهر». و توفیق انجام كار نیك را به طور جاری و مستمر بهرهٴ ما فرما تا آنچه حق و شایسته مقام توست در تمام ماه مبارك رمضان در مدّت عمر ما پیش می‌آید، جبران شود. «واجبُر مصیبتنا بشهرنا و بارك لنا فی یوم عیدنا وفطرنا»

پروردگارا هجران ماه مبارك را كه مصیبت ماست برای ما در روز عید فطر بابركت جبران فرما.

هر پاداشی كه به افراد شایسته و واجب شرایط این ماه مرحمت می‌كنی به ما نیز لطف فرما؛
زیرا فضل تو تمام شدنی نیست؛ بلكه همواره جوشان است.

ثواب همهٴ كسانی كه تا قیامت در این ماه روزه می‌گیرند یا عبادت می‌كنند، برای ما نیز مقدّر فرما.

منبع: برگرفته از حكمت عبادات، ص۱۶۶-۱۸۰- با تلخیص