توجّه و محبّت كافی به كودكان، گفت‌وگو با آنان، گوش دادن به سخنان آنان و وقت گذاشتن برای كودكان باعث ازدیاد اعتماد به نفس در آنان می‌شود.

در جریان تحقیق در زمینه‌ی مسائل تربیتی و روان‌شناسی كودك، صاحب‌نظران، اندیشمندان و مربیان به صورت مستقیم توصیه‌هایی را در رابطه با تربیت «كودك و نوجوان» اظهار داشته‌اند؛ جمع‌بندی آنها و لیست‌كردنشان كمك شایانی به والدین و مربیان می‌كند. اگر والدین و مربیان محترم بتوانند به موقع نكات تربیتی را كاربردی كنند؛ هم والدین، هم مربیان و همچنین جامعه، به اهداف مطلوب خویش كه همانا تربیت نسلی شایسته است، رسیده‌اند.
1ـ از حكیمی پرسیدند زمان تربیت، چه زمانی است؟ در جواب گفت: 20 سال قبل از تولد كودك. یعنی آنچه در تربیت نقش اساسی دارد، تربیت والدین است.
2ـ والدین برای جلوگیری از معاشرت كودكان و نوجوانان با دوستان ناباب، آنان را صریحاً منع نكنند چون كودكان و نوجوانان علاوه بر این كه جدّی می‌شوند، از دوستانشان دفاع می‌كنند، بلكه از آنان بخواهند به قوانین خانواده عمل كنند.
3ـ والدین كودكان را در شرایطی قرار ندهند كه ناچار به دروغگویی باشند، بلكه با دید گذشت و عفو، زمینه‌ راستگویی را برای آنان فراهم كنند.
4ـ سلام پیام صلح و آشتی است. در عادت دادن كودكان به سلام كردن، والدین الگو و پیشقدم باشند، كه هم اثرات الگویی داشته و هم به آنان شخصیت بخشیده‌اند.
5ـ یكی از عوامل رشد شخصیت كودكان واگذاری مسئولیت به آنان است. والدین در خریدهای سركوچه این مأموریت را به صورت تدریجی به آنان واگذار كنند؛ البتّه با نظارت و حسابرسی.
6ـ ایجاد مساوات و عدالت بین پسر و دختر و دست كشیدن بر سر كودكان، هم زمینه‌ساز‌ی تقویت عاطفه است، و هم نزدیكی با كودكان و هم پیشگیری از حسادت.
7ـ عادت دادن كودكان به برنامه‌های خاص، برای پیشگیری از بی‌نظمی در مدیریت آینده‌ آنان مؤثر است. اما نباید بیش از حد كودكان را محدود كرد.(كانت)
8ـ عادت ‌دادن كودكان به نظم‌پذیری باید با عنایت به آزادی آنان صورت گیرد. به نحوی كه منجر به روحیه بردگی در كودكان نشود.
9ـ والدین باید كودكان را طوری تربیت كنند تا در سنینی نقاط ضعف و قوت خود را بشناسد. به شیوه‌ای كه نه خود را برتر از دیگران بداند، و نه زیردست دیگران شوند. (كانت)
10ـ عفو و گذشت در تربیت، حالتی است كه برای كودكان بالاتر از عدالت است. چون عفو مقدّم بر عدالت و مجازات است.
11ـ والدین بدانند تربیت ناز پروردن و تربیت برده‌داری و سخت التزامی، هر دو مذموم هستند. بلكه تربیت مطلوب، تربیتی معتدل و میانه‌رو است. (كانت)
12ـ اگر تنبیهی صورت گرفت،‌ باید در نهایت حزم و دوراندیشی باشد؛ برای اینكه تنبیه مؤثر افتد، نباید هنگام اجرا با خشم همراه باشد، تا كودكان دریابند هدف اصلاح آنان است، نه اعمال نظر. (كانت)
13ـ بذر، نه سیب است نه خرما، ولی با تربیت قابلیت آن را بدست می‌آورد، تا با پرورش، درخت سیب و خرما شود. استعداد كودكان خیلی بیشتر از یك درخت سیب و خرماست. (امام غزالی)
14ـ راه تزكیه‌ی نفس، عادت كردن به افعال صادره از نفس است، تكرار فضایل در زمانی هر چند كوتاه باشد، در شخصیت انسان مؤثر است. (امام غزالی)
15ـ هم‌نشینی با بزرگان و مجالس آنان، در شخصیت اجتماعی و روانی كودكان اثر مستقیم دارد. (امام غزالی)
16ـ علم بدون ادب، مانند آتش بدون هیزم است. و ادب بدون علم، مانند روح بدون جسم است. والدین باید زمینه‌ی هر دو را فراهم كنند. (امام غزالی)
17ـ فرزندان خود را به انجام امر خیر عادت دهید، چون امر خیر در اثر عادت ورزیدن به آن حاصل می‌شود. (عبدالله بن مسعود)
18ـ هیچ بایدی نیست كه در مقابل آن نبایدی وجود نداشته باشد، كار والدین و مربّیان معرفی بایدها و نبایدها به كودكان، و تربیت آنان بر اساس بایدها و نبایدها است. (هوارد سلزام)
19ـ برخورد مثبت با نوجوانان، برشمردن نقاط مثبت آنان است، زیرا سبب تشویقشان را فراهم می‌كند. والدین از برملا كردن عیب و ایراد نوجوانان، پرهیز نمایند.
20ـ یكی از نشانه‌های خانواده‌ موفق و بانشاط، ارتباط كلامی و عاطفی است. فضای گرم و صمیمی خانواده، بستری مناسب برای ارتباط كلامی است.
21ـ صادق بودن در گفتار و رفتار والدین، سبب افزایش اعتماد فرزندان به آنان شده، و در تربیت دارای اثر بسیار است.
22ـ دادن تصویر ذهنی مثبت به كودكان، سبب رشد شخصیت و مثبت‌نگری در آنان می‌شود. مثبت‌نگری زیربنای مناسبی برای تربیت سالم آنان است.
23ـ والدین برای رشد اعتماد به نفس كودكان آنان را تشویق كنند، كه نقاط ضعف خود را پنهان و مخفی نكنند، تا به موقع اصلاح و هدایت شود.
24ـ والدین به كودكان و نوجوانان اجازه‌ی اظهار نظر و اظهار وجود بدهند، و برای آرای آنان احترام قائل شوند. نظرات اصولی آنان را بپذیرند و نظرات غیراصولی آنان را مستدل و حكیمانه، رد نمایند.
25ـ جلسات مشورتی بین اعضای خانواده به‌ویژه نوجوانان، ماهانه، فصلی یا در مواقع ضرورت، تأثیر بسیار در رشد شخصیت و هدایت آنان دارد.
26ـ والدین كودكان را از مباحث خرافی و موضوعات غیرمنطقی نترسانند، بحث‌ها را در حدّ توان و درك كودكان، تشریح و تبیین نمایند.
27ـ تنبیه باید متناسب با عمل خلاف باشد، تنبیه همراه با خشم و غضب مرز و حدّ را می‌شكند، و به شخصیت روانی كودكان آسیب می‌رساند.
28ـ پرورش ذهن در سه مرحله صورت می‌گیرد: مرحله‌ی اوّل‌: تخریب و شكستن باورهای غلط و نادرست با استدلال منطقی. مرحله‌ی دوّم: ‌پاكسازی و بیرون ریختن آنها، و مرحله‌ی سوّم: قرار دادن اندیشه‌ها و نكته‌های مثبت در ذهن كودكان. والدین باید همانند معماری هر عمل را در جای خود انجام دهند تا به وضعیت مطلوبی در تربیت برسند.
29ـ پرورش روان سالم در گرو طرد افكار زجر دهنده‌ در كودك، حلّ عقده‌های كودك، رفع ترس و نگرانی درونی او، رفع كم‌رویی و كم‌اعتمادی و ایجاد روحیه‌‌ای با حسّاسیت مطلوب در كودكان است.
30ـ عدم‌ حساسیت ناشی از دو عامل است: 1ـ روحیه‌ی رفاه‌طلبی و آسایش‌خواهی 2ـ روحیه‌ی سرخوردگی و بی‌علاقگی به امور زندگی؛ ایجاد حسّاسیت مطلوب برعهده‌ی والدین و مربیان است.
31ـ چهار محور اصلی در دروغگویی كودكان عبارتند از:
الف) بی‌اعتمادی به والدین
ب) ترس از عواقب راستگویی
ج) بدآموزی كودك كه اصولاً از اطرافیان می‌آموزد.
د) جلب توجّه‌ی اطرافیان با دروغ
عكس‌العمل به‌موقع والدین، پیشگیری از دروغ كودكان است.
32ـ اصلاح و بازسازی دروغ‌گویی:
الف) نشان دادن ارزش راستی
ب) اجازه‌ی بیان احساسات صریح به كودكان
ج) الگو بودن والدین در راستی و پرهیز از دروغ
د) بخشیدن كودك در صورت خطا
هـ) پند و اندرز به ‌موقع و اظهار تنفّر از دروغ.
33ـ ترس از شكست، تمسخر و تحقیر و تصوّر منفی، سه عامل اساسی در راه عدم خلاّقیت هستند. نقش والدین كم‌رنگ كردن ترس‌های درونی و محوكردن آنهاست.
34ـ خلاقیت گُل لطیفی است كه تحسین كردن آن را به شكوفایی وا می‌دارد و مأیوس‌كردن غالباً آن را در غنچه می‌خشكاند.
35ـ از نظر علمای تربیتی، كودكان در سه ‌سالگی در مرحله‌ «انكارند» یعنی امرپذیر نیستند، در سن شش‌سالگی «سركش»‌اند، باید با آنها مدارا كرد و در سن هفت سالگی «پرتوقّع‌«‌اند، باید در این مراحل و با درك این شرایط، با آنان برخورد مناسب صورت گیرد.
36ـ ویژگی‌های دوران قبل از بلوغ: ناسازگاری، استقلال‌طلبی، مقاومت، موضع‌گیری درمقابل والدین و گاهی مربیان است، نقش والدین شناخت و موضع‌گیری صحیح در برابر آنان است.
37ـ یكی از وظایف والدین و مربیان در پرورش ذهن كودكان این است كه، باید ذهن را طوری ساخت تا نیكو ارزیابی كنند و نقّادی به ‌موقع داشته باشند، خوب داوری كنند. همهی اینها درگرو هدایت درست، دادن اطلاعات صحیح و به‌موقع به كودكان است.
38ـ والدین نباید برای تنبیه روش واحدی را به‌كار ببرند، با توجّه به قضاوت‌های فردی، این شیوه جواب نمی‌دهد. امام غزالی می‌گوید:‌ «والدین باید همانند طبیب رفتار كنند، طبیب برای بیماران یك داروی واحد تجویز نمی‌كند.»
39ـ روش موفّق در معالجه، روش تدریجی از ضعیف به شدید است. این هم در شرایطی صحیح است، كه تمام راه‌ها تجربه و آزمایش شده باشد.
40ـ والدین، باید قبل از تنبیه، علل انحراف را شناسایی كرده، و به سن و سال و فهم و شرایط كودكان آگاه باشند.
41ـ تذكّر همراه با سرزنش، مفید نیست. چون سرزنش اثرات مفید تذكّر را پاك، و درون كودك را آشفته می‌كند، و از پذیرفتن تذكّر سرباز می‌زند.
42ـ زدن كودك قبل از ده سالگی، تأثیرات درونی بسیار بر جا می‌گذارد. والدین از زدن كودكان، در سنین پایین پرهیز نمایند.
43ـ ویژگی‌های یك مربی موفّق: علم، تقوا، اخلاص، صبر و بردباری و احساس مسئولیت است. والدین در صورت بهره از خصال فوق، موفّق می‌شوند.
44ـ سخت‌گیری و قساوت در برخورد با كودكان، موجب ترس و ضعف می‌شود و كودكان را به مسئولیت‌گریزی در زندگی عادت می‌دهد.
45ـ زدن كودكان در حالت خشم شدید، موجب زیان جسمی و شكست روانی كودكان است. والدین لازم است از چنین اقدامی پرهیز نمایند.
46ـ لازم است خطاب با كودكان و نوجوانان خطابی آرام‌بخش و تأثیرگذار باشد؛ چون خطاب «یا بُنَی» ای فرزند دلبندم! بارها در قرآن تكرار شده است.
47ـ لازم است راهنمایی و نصایح كودكان، ضمن خطاب آرام‌بخش همراه با پند و اندرز ‌باشد؛ چون پندهای قابل فهم، تأثیر شگفتی در روان كودكان دارد.
48ـ گاهی به‌جای سرزنش مستقیم كودكان و نوجوانان، آنان را با استفهام شروع كنید، چون استفهام مؤدبانه‌تر از سرزنش است؛ و روان در مقابل آن بیشتر متأثر می‌شود. از این نظر است كه قرآن استفهام انكاری زیادی دارد.
49ـ توصیه‌ها و نصایح همراه با شوخی مطلوب، تأثیر روانی داشته، و سبب رفع خستگی در كودكان می‌گردد.
50ـ پند و اندرز در فرصت مناسب اثراتش بیشتر از بی‌موقع بودن است. و از نظر آموزشی، و تربیت تشخیص شرایط، یكی از اصول آموزش مفید است.
51ـ آزمایش امانت‌داری در كودكان، یكی دیگر از كارهای تربیتی است. والدین، صداقت و عدم صداقت آنان را مورد آزمایش قرار دهند، امّا بدون سرزنش در صورت خطا.
52ـ والدین در صورت مشاهده‌ی رفتار سوء ‌اجتماعی در كودكان، راه صحیح آن را به تدریج و به روش حكیمانه به آنان نشان دهند. چون ریشه‌كنی رفتار سوء زمان كافی می‌خواهد.
53ـ خطوط متقابلی كه در روان انسان وجود دارد عبارتند از:
الف) بیم و امید ب) نیروی حسی و نیروی معنوی ج) میل به خوشی و گریز از اكراه د) واقع‌بینی و تخیل گرایی هـ) محسوس و نامحسوس و) میل به فردگرایی و جمع‌گرایی ز) نیروی اجبار و داوطلبی ح) منفی‌نگری و مثبت‌نگری.
تربیت سالم و فراگیر، تربیتی است كه هركدام از خطوط فوق را به‌ موقع فعّال و هدایت نمود.
54ـ گوشه‌ای دیگر از تربیت، تربیت فكری است. مقصود از تربیت فكری، آموزش علوم دینی و علوم معاصر، و دستاوردهای بشری است.
55ـ گام اوّل تربیت اجتماعی، آموزش كودكان و التزام به مقررات اجتماعی و اصول ارزشمند جامعه است؛ كه رعایت آنها ضروری می‌باشد. بدون آگاهی، فرستادن كودكان به جامعه، اثرات سوء به دنبال دارد.
56ـ تربیت اجتماعی بر پایه‌‌های زیر استوار است: حق والدین، حق اقوام و خویشاوندان، حق همسایه، حق معلّم حق دوست. این حقوق عبارتند از: رفتار نیكو و پرهیز از آزار و اذیت آنان.
57ـ آموزش قرآن، حدیث و اخبار گذشتگان و اندیشه‌ اسلامی به كودكان، از ضروریات تربیت اسلامی است.
58ـ آشنا كردن كودكان با مسجد، آشناكردن او به اوّلین و سالم‌ترین كانون اجتماعی مردمی است. چون در باور دینی، مسجد یكی از قوی‌ترین اركان تكوین فرد و جامعه است.
59ـ كودكان همان اندازه از والدین و مربیان درس ادب و اخلاق می‌آموزند، به همان اندازه دوستان الگوی سوّم آنانند، پس والدین برای كودكان، دوستان و هم‌ بازی‌های سالم و بااخلاق انتخاب كنند.
60ـ تأثیرگذاری در دوستان كودكان، باعث می‌شود كه والدین در كودكان غیر مستقیم كار تربیتی انجام داده باشند.
61ـ تذكّر دایمی و به ‌موقع به كودكان و نوجوانان، سبب می‌شود كه شرّ و فساد در چشم او ناپسند آید و از هر آنچه موجب گمراهی و بی‌بند و باری او می‌شود، متنفر گردد.
62ـ افشاسازی پدیده‌های لغزش‌ساز و انحرافی، مربی و والدین را كمك می‌كند كه كودكان و نوجوانان به آسانی از باطل رها شوند و راه درست را در پیش گیرند.
63ـ خلوت‌گیری چند نفره نوجوانان طرح و برنامه‌هایی است كه محل خلوت را برای اجرای برنامه‌های خود برمی‌گزینند. والدین باید كاملاً مراقب باشند و از خلوت نگاه‌داشتن آنان پرهیز نمایند.
64ـ والدین و مربیان، باید خود الگوی تربیتی باشند. چون در دوران كودكی تربیت براساس الگو شكل می‌گیرد. (ارائه‌ی الگوی مناسب)
65ـ توجّه و محبّت كافی به كودكان، گفت‌وگو با آنان، گوش دادن به سخنان آنان و وقت گذاشتن برای كودكان باعث ازدیاد اعتماد به نفس در آنان می‌شود.
66ـ پرهیز از تحقیر كودكان و كوچك شمردن آنان در حضور جمع.
67ـ پرهیز از القاب زشت و تحقر‌آمیز نسبت به كودكان.
68ـ دادن مسئولیت به كودكان برای خوداتكایی و رفع عدم وابستگی به دیگران.
69ـ دادن حق انتخاب به كودكان. كودكانی كه توانایی انتخاب كردن دارند، كمتر از دیگران تقلید می‌كنند.
70ـ توجّه به تفاوت‌های فردی، هر كودكی توانایی‌های خاص خود را دارد، كه باید آنها را پرورش داد. مقایسه كردن كودكان، اعتماد به نفس آنان را از بین می‌برد.
71ـ انتظارات از كودكان باید متناسب با توانایی‌های آنان باشد. تحمیل خواسته‌های والدین، در كودكان ایجاد اضطراب می‌كند.
72ـ انتقاد سازنده به جای انتقاد از كل شخصیت كودك با لفظ «بد»، والدین باید رفتار مورد نظر را با لحنی آرام مورد بررسی قرار دهند.
73ـ آزادی مناسب و قانونمند به كودكان، باعث پرورش اعتماد به نفس در آنان است. عكس آن، باعث متّكی شدن كودكان به دیگران می‌باشد.
74ـ خودداری از تنبیه و خشونت؛ تهدید، خشونت و تنبیه مخرّب، كودكان را نسبت به خود بی‌اعتماد می‌سازد.
75ـ خانواده‌ی آرام و سالم، محیطی آرام و محلّی برای رشد كودكان و تربیت آنان است. ناآرامی والدین تأثیر سوء در آرامش روان و تربیت آنان دارد.
76ـ آزاردهنده‌ترین وسیله‌ی روانی برای كودكان، اختلافات و نزاع والدین است. پنهان داشتن اختلاف و منازعات والدین از كودكان بهترین هدیه برای آنان است.
77ـ تقویت رفتار مصمّم، مطمئن و سالم در كودكان یكی از وظایف والدین است.
78ـ افزایش مهارت‌های اجتماعی در كودكان، به‌ویژه كودكان كم‌رو، سبب افزایش اعتماد به نفس در كودكان است.
79ـ افزایش قدرت كودكان و نوجوانان در مقابل حوادث و ناكامی‌ها، كلید ورود به جامعه است.
80ـ افزایش تجربه‌های موفق كودكان، والدین باید در مقابل تجربه‌های ناموفق آنان را سرزنش نكنند.
81ـ اجازه‌ی ابراز وجود به كودكان و هدایت صحیح آنها راهی دیگر برای اعتماد به نفس آنان است.
82ـ ترساندن كودكان از مسائل ذهنی، به تدریج اعتماد به نفس كودكان را از بین می‌برد.
83ـ برآورده‌كردن توقّعات معقول كودكان، و توجیه خواسته‌های غیر معقول آنان، در مسیر صحیح امری ضروری است.
84ـ والدین از سرزنش كودكان در حضور جمع خودداری كنند، رفتار بد آنان را در جای خلوت و به صورت خصوصی، تذكّر و آموزش دهند.
85ـ والدین با بچّه‌ها هم‌بازی شوند؛ اما بازی قانون‌مدار، از هر كسی سه خطا سرزد، او را از بازی اخراج كنند.
86ـ والدین بهتر است به رفتارهای غیر اصولی كودكان نخندند، و رفتار مناسب آنان را تحسین كنند.
87ـ اگر والدین در فضای آرام و آشتی، در مورد رفتار نامناسب با كودكان صحبت كنند، بهتر و مؤثرتر است.
88ـ برای پیشگیری از ترس كودكان، اتاق خواب آنان همیشه نور كمی داشته باشد.
89ـ والدین هفته‌ای یكبار به كودكان اجازه بدهند به جای غذایی كه دوست ندارند، آنچه را كه دوست دارند بخورند.
90ـ والدین كودكان را با توجّه به شرایط سنّی، در امور اجتماعی شركت دهند. چون این كار سبب رُشد آنان می‌شود.
91ـ والدین، كودكان را در تصمیم‌گیری كمك كنند و گام به گام تا حصول نتیجه‌ی نهایی در كنارشان باشند.
92ـ والدین پس از هر شكست، به بچه‌ها مجال دهند كه آن را بپذیرند، و آنگاه به اتفاق درباره‌ی علل آن بحث و گفتگو كنند. این كار بهتر است، تا برای پیشگیری از شكست روحیه‌ كودكان، آن را پنهان كنند.
93ـ والدین كودكان را نسبت به مسایل حسّاس، به تدریج حسّاسیت‌زدایی كنند. مانند ترس از بلندی كه با بردن تدریجی كودكان به ارتفاع بالاتر، ترس كودكان به تدریج از بین می‌رود.
94ـ والدین از دشنام و بدزبانی نسبت به كودكان پرهیز نمایند، زیرا دشنام تیر زهرآلودی است، فقط باید علیه دشمنان از آن استفاده كرد نه علیه كودكان.
95ـ والدین بهتر است برای كودكان خط و نشان ترسیم نكنند. ترسیم خط و نشان در مقابل رفتار كج كودكان، آنان را دچار استرس و نگرانی می‌كند.
96ـ والدین مالكیت كودكان را محترم بشمارند، و حقوق مادی آنان را ضایع نكنند؛ تا عقده‌های دوران كودكی در بزرگسالی آنان را وادار به تجاوز به حقوق دیگران نكند.
97ـ تنها گذاشتن كودكان كمتر از دوازده سال، ترس‌آور و برای آنان زیان‌آور است. والدین حدالأمكان از تنهاگذاشتن كودكان خودداری نمایند.
98ـ والدین بعد از سن دوازده سالگی، ابتدا كودكان را با فاصله‌ی كم تنها بگذارند و در فاصله‌ی تنهایی با آنان تماس بگیرند.
99ـ اگر كودكان عادت به تنها ماندن گرفتند، والدین باید آموزش‌های لازم را، از جمله شماره ‌تلفن‌های اضطراری برای تماس به آنها بدهند.
100ـ والدین محترم باید بدانند، مطلوب‌ترین روش برای روبروشدن با گستاخی نوجوانان گفت‌وگو در فضای آرام و كم‌تنش است. تهاجم متقابل به گستاخی دامن می‌زند.
101ـ والدین محترم بدانند، بهترین راه برای كم‌كردن كمرویی كودكان، تشویق آنان به فعالیت‌های عمومی، افزایش تعامل با سایر همسالان و جلوگیری از فعالیت‌های تنهای او، مثل تلویزیون

نویسنده: محمد احمدیان
http://www.islahweb.org/content/2011/9/4371