با توجه به ایام پر خیر و برکت میلاد امام رضا(ع) مطالبی با عنوان « تكاليف والدين نسبت به فرزندان از دیدگاه امام رضا(ع) » در چندین نوبت تقدیم حضور می گردد.

تكاليف والدين نسبت به فرزندان از دیدگاه امام رضا(ع)

1 - تقاضاى فرزند سالم از خداوند: روز ولادت (آغاز تحولات بشر)
از ديدگاه امام رضا(ع) دو ادوار زندگى انسان، سه روز است كه بزرگترين تحول در آن به وقوع مى پيوندد.
1 - روز ولادت
2 - روز مرگ
3 - روز قيامت
در روز ولادت، نوزاد پس از نه ماه مسافرت و سپرى كردن ايام پرفراز و نشيب در رحم مادر، آن بستر را ترك مى كند و به عالم دنيا انتقال مى يابد و تمام شرايط زندگيش دگرگون مى شود و كليه صفات مطلوب و نامطلوبى كه از پدر و مادر و دور و نزديك خود به ارث برده، با خود به دنيا مى آورد و اوضاع و احوالش تثبيت مى شود.

ياسر خادم مى گويد:
از حضرت رضا (عليه السلام ) شنيدم كه مى فرمود: وحشت بارترين مواقع براى اين مردم، در سه وقت است :
1 - روز ولادت كه از شكم مادر خارج مى شوند و دنيا را مى بينند.
2 - روزى كه مى ميرند و جهان پس از مرگ و اهل آن عالم را مشاهده مى كنند.
3 - روزى كه دوباره زنده مى شوند، به صحنه قيامت قدم مى گذراند و احكامى را مشاهده مى كنند كه در دنيا نديده اند. ¹
يكى از شاخه هاى حب ذات در وجود انسان، علاقه به فرزند است. اين علاقه ناشى از دو عامل است:
1 - پشتيبانى و دلگرمى در زندگى :
معمولا پدر و مادر به وسيله برخوردارى از حمايت فرزند، مخصوصا در دوران پيرى و فرتوتى مى توانند بر بسيارى از مشكلات زندگى فايق آيند.
2 - دوستى بقا و ادامه حيات :
معمولا والدين براساس ميل طبيعى فرزندخواهى انتظار دارند كه پس از حياتشان، فرزندان با انجام اعمال خير و آمرزش خواهى همچنان پرونده عمر آنها را باز گذارند.
هرگاه خداوند بخواهد خير و سعادت به بنده اى روى آورد، او را نمى ميراند تا اينكه داراى فرزندى گردد و در زمان حيات خويش نسل و اولاد خود را مشاهده كند. ²
در بيان ديگرى از آن بزرگوار وارد شده است :
«هر كس بميرد و از خود فرزندى به يادگار نگذارد، مثل اين است كه هرگز ميان مردم زندگى نمى كرده و حياتى نداشته است، اما هر كس از دنيا برود و از خود فرزندى به يادگار گذارد، مثل اين است كه نمرده و در ميان مردم حيات ديگرى دارد.» ³

نقش و جايگاه فرزند در زندگى
سعادت خانواده با داشتن فرزند بهتر تامين مى شود زيرا وجود فرزند به فضاى خانواده گرمى و نشاط مى بخشد و پدر و مادر را به كوشش و تلاش ‍پيگير و خستگى ناپذير وادار مى كند. هر خانواده بى فرزند از حالت طبيعى خارج شده و ناكام و پژمرده به نظر مى رسد.
«هرگاه خداوند بخواهد خير و سعادت به بنده اى روى آورد، او را نمى ميراند تا اينكه داراى فرزند گردد و در زمان حيات خويش نسل و اولاد خود را مشاهده كند.» ⁴
مرد با داشتن فرزند، مسؤوليتى را مى پذيرد كه او را پخته ميكند، و افقش را وسيعتر مى سازد و از يك غريزه پدرى عميق كه ناگهان فرا رسيده است ، لذت مى برد. دوستى ميان فرزندان او را در سالهاى پيرى تسليت مى دهد و تا اندازه اى هم بر مرگ غلبه مى كند، زيرا جاروب مرگ فقط گوشت و استخوان ما را دور مى اندازد! تا راه را براى جوانان باز كند.اما روح و زندگى ما در بدن همين جوانان در جريان است . ما فقط قسمتى از خود را به گور مى سپاريم و قسمتى ديگر كه از گوهر ماست و با دست و مراقبت ما پرورش ‍ يافته است ، بايد بماند و در جريان تازه اى از حيات مجسم شود. كودكان را دچار رنج و محنت مى سازند و شايد هم ما را دل شكسته و مأيوس كنند. اما مطئنا لذتى به ما مى بخشند كه از لذت و جذبه عشق بالاتر است.

از امام رضا(ع) روايت شده است :
روزى حضرت موسى بن جعفر در محضر پدرش (امام صادق (ع)) سخنى گفت كه موجب شگفتى و شادى پدر شد. حضرت فرمود: «فرزندم ! سپاس خداى را كه تو را جانشين و خلف پدران و مايه سرور و بهجت فرزندان و جانشين دوستان قرار داد). ⁵

2 - گفتن اذان و اقامه در گوش كودك
امام رضا(ع) فرموده است :
هرگاه فرزندى به دنيا آمد، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او، بايد اقامه گفته شود. ⁶
روايات اسلامى فلسفه اين عمل را پناهى در برابر القائات و لغزشهاى شيطانى ذكر كرده اند.⁷

3- اجراى سنتهاى اسلامى (ختنه، عقيقه، تراشيدن موهاى سر، بهداشت، خواب و استراحت كودك)
حضرت رضا (ع) فرمود: حضرت رسول خدا (ص) فرموده است : دست و روى كودكان خود را از آلودگى ناشى از چربى بشوييد و پاكيزه كنيد زيرا شيطان بوى چربى را استشمام مى كند و در خواب، كودك را به وحشت مى اندازد و فرشتگان موكل او آزار مى بينند. ⁸

4 - اولويت دادن به شير مادر
معمولا كودك تا زمانى كه استعداد هضم غذاهاى متنوع و جويدن آنها را به طور كامل پيدا نكرده است، به شير احتياج دارد و او فقط از شير مادر لذت مى برد زيرا شير مادر است كه مى تواند سلامت و تعادل كودك را تضمين كند.
حضرت رضا(ع) از پدرانش روايت كرده كه حضرت رسول(ص) فرمود: «براى كودك چيزى بهتر از شير مادرش نيست». ⁹

5- دقت در شير دادن به فرزند و انتخاب دايه (زن شيرده ) مناسب براى او
با توجه به اينكه شير دادن به كودك زيربنا و اساس شخصيت او را پى ريزى مى نمايد. پس لازم است آنكس كه به طفل شیر مى گذارد، از عوارض و آشفتگى هاى جسمى و روحى به دور باشد تا كودك را دچار شرايط و حالات غيرطبيعى نسازد. چون چنين كسى در واقع شيره جانش را به كام طفل مى ريزد.
امام رضا(ع) فرمود: رسول اكرم(ص) فرموده است:
زنان احمق و زنانى كه رنجور و معيوب هستند و بى اختيار از چشمشان اشك مى چكد را براى شيردادن فرزندانتان انتخاب نكنيد، زيرا شير تاثير سوء خود را مى گذارد. ¹⁰

6- دقت در امر تغذيه براى زنان باردار
امام رضا(ع) فرمود: بر شما باد به خوردن دانه هاى (كاسنى) زيرا خوردن آن، در (تكثير مال) و (تكثير اولاد) موثر است و هر كس ‍ خواهان ازدياد مال و اولاد باشد. پيوسته از (كاسنى) استفاده كند. ¹¹

7- مراقبتهاى ويژه مادر در ايام بارداى از فرزند
حسن بن جهم گويد: از امام هشتم شنيدم كه فرمود:
امام ششم فرمود: نطفه در رحم چهل روز مى ماند، سپس چهل روز علقه مى شود، پس چهل روز مضغه مى شود، وقتى چهار ماهه شد، دو فرشته مى آيند، پس عرض مى كنند: پروردگارا مرد شود يا زن؟ پس خداوند فرمان مى دهد، عرض مى كنند: شقى است يا سعيد؟ پس فرمان مى رسد. عرض‍ مى كنند: چيست اجلش و رزقش و احوالش و امور ديگر و همه را بين دو چشمانش مى نويسند. پس چون مدتش به پايان مى رسد، فرشته اى مى آيد و او را زجرى مى دهد و كودك به دنيا مى آيد.
حسن بن جهم پرسيد: آيا مى توان از خداوند خواست كه پسر، دختر شود و دختر پسر شود؟
حضرت فرمود: خداوند آنچه بخواهد، انجام مى دهد. ¹²

8- انتخاب نام نيك براى فرزندان
يكى از حقوق مسلم كودك بر والدين، انتخاب نام نيك و شايسته براى اوست .¹³ اهميت اين موضوع به قدرى است كه در متون اسلامى فصل جداگانه اى بنام (باب الاسماء و الكنى : باب اسمها و كنيه ها)، (باب التسميه : باب نامگذارى) وجود دارد.
نام و لقب از مظاهر تجلى شخصيت آدمى است ، همانگونه كه هر كس ‍ مى خواهد ساختمان طبيعى بدنش موزون و زيبا باشد، همچنين ميل دارد تمام مظاهر و پديده هاى زندگيش از جلوه زيبايى برخوردار باشد، نام و نام خانوادگى يكى از مظاهر مهم زندگى آدمى است. هرگاه نام و فاميل فرد نامناسب و زشت باشد، همواره بين ديگران احساس حقارت مى كند و در مواردى ممكن است آنچنان اين احساس روانى در روحيه بدواند كه منشا ناكامى هاى فراوانى در آينده باشد.
«نامهاى خود را نيكو گردانيد، زيرا در قيامت با همان نام خوانده مى شويد كه اى فلان ، فرزند فلان برخيز و به سوى نور خود گام بردار، و اى فلان ، فرزند فلان برخيز كه نورى ندارى.» ¹⁴

انگيزه هاى انتخاب نامهاى زشت و نامناسب براى فرزندان
عمل ناپسند پدران و مادرانى كه نامهاى زشت و نامرغوب براى فرزندان خود انتخاب مى كنند، مى تواند معلول چند عامل باشد:
1 - ناآگاهى و نادانى پدر و مادر
2 - حس حقارت(عقده حقارت )
3 - حس خودباختگى و تجددطلبى
در زمان جاهليت رسم بود كه اعراب فرزندان خود را به نامهاى درندگان و گزندگان نامگذارى مى كردند و با اين كار مى خواستند در دل دشمن رعب و وحشت ايجاد كنند.
ابن القيم در كتاب (مفتاح دارالسعاده) مى نويسد:
عرب در انتخاب اسامى به چند جهت و هدف توجه داشت :
1 - تفاءل پيروزى بر دشمن : به همين جهت گروهى نام فرزندان خود را (غالب : پيروز)، (غلاب : بسيار پيروز)، (ظالم : ستمگر)، (مقاتل : كشتاركننده)، (معارك : جنگجو) مى نهادند.
2 - تفاءل به قدرت و صلابت : گروهى نام فرزندان خود را از نام اشيى سخت و مقاوم انتخاب و اقتباس مى كردند: مانند: (حجر)، (صخر)، (جندل) كه معناى آنها انواع گوناگون سخت است .
3 - ترساندن دشمن و ارواج موذيه و اجنه : اسامى كلب)، (ثعلب)، (ضب)، و… كه اسامى حيوانات است و به همين جهت مربوط مى باشد.
4 - معتقدات و بت پرستى : چنانچه اسامى(عبدود)، (عبدالعزى)، (عبدمناف) و امثال آن ، به پرستش اصنام و ود و عزى و منات مربوط است .¹⁵
احمد بن هيثم از امام رضا(ع) سؤال كرد: چرا اعراب ، فرزندان خود را به نامهاى سگ ، يوز، پلهنگ و نظاير آن نامگذارى مى كردند؟
حضرت در پاسخ فرمود: عربها مردان جنگ و نبرد بودند، اين اسمها را روى فرزندان خود مى گذاردند تا هنگام صدا زدن فرزندانشان ، در دل دشمن ترس و وحشت ايجاد كنند و اينگونه اسمها براى آنان هيبت و شجاعت محسوب شود. ¹⁶

9- احترام نام فرزند
خانواده ها موظفند هرگاه نامهاى اسلام براى فرزندان خود برگزيدند، آن نامها را با عظمت و احترام ياد كنند، همچنين مراتب تكريم و بزرگداشت خود را نسبت به صاحبان آن نامها نشان دهند و بدين طريق ، چنين سنت پسنديده را به ديگران آموزش دهند.
امام رضا(ع) فرمود: هرگاه فرزندى را به نام (محمد) نامگذارى كرديد، او را گرامى بداريد، در مجلس براى او جا باز كنيد و در برابر او چهره درهم نكشيد با ترشرويى با او برخورد نكنيد. ¹⁷

10- آموزش (ترغيب فرزندان به سوى علم آموزى)
قرآن مجيد با آوردن بيش از (150) بار واژه (علم) و بيش از (770) بار كلمات برگرفته از آن، همچنين در 27 آيه با استفاده از جمله (اعملوا: بدانيد) دعوت صريح به فراگيرى علم نموده است.
بايد دانست كه تعليم مقدمه تربيت است. علم و دانش از راههاى مختلف همچون آموزش، پرسش، تجربه، كثرت مطالعه، مباحثه بارور مى شود.
امام رضا(ع) فرمود: علم گنجينه هاى كمال است و كليدهاى آن گنجينه ها، پرسش كردن است كه اين كليد همه درهاى پيشرفتهاى علمى را در برابر انسان مى گشايد. ¹⁸
(آنها كه پيوسته با مطالب علمى سروكار دارند. پيوندشان با يكديگر استوارتر است تا رابطه برادران نسبت به يكديگر به واسطه پدرانشان ).
شرح حال موفقيت دانشمندانى كه به مقصود خويش نايل آمده و شاهد آرزو را در آغوش كشيده اند، به ما مى فهماند كه اين گروه براى رسيدن به قله رفيع دانش چه رنجها و صدماتى متحمل شده اند و از چه مراحل پرآفت و خطر گذشته اند. اين اشخاص براى بارور ساختن استعداد و قواى خود، از طريق سؤال و پرسش هر معضله علمى، آن مانع را از سر راه خود كنار زده و ديگر هيچ چيز آنها را از سير در خط ترقى باز نمى داشت .

پی نوشت ها:

1- تفسير برهان ، ص 656 - تفسير نورالثقلين ، ص 335.
2- بحارالانوار، جلد 101، ص 91.
3- مكارم الاخلاق ، ص 219.
4- بحارالانوار، جلد 101، ص 91 - مكارم الاخلاق ، باب 8، فصل 6.
5- عيون اخبار الرضا، جلد 2، ص 127 - بحارالانوار، جلد 48، ص 24.
6- بحارالانوار، جلد 101، ص 116.
7- دعائم الاسلام ، جلد 1، ص 147 - بحارالانوار، جلد 81، ص 162
8- عيون اخبار الرضا، جلد 2، ص 69.
9- مسند الامام الرضا، جلد 2، ص 278.
10- وسائل الشيعه ، جلد 15، ص 188 - مسندالامام الرضا، جلد 2، ص 278.
11- بحارالانوار، جلد 104، ص 81، حديث 21.
12- كافى ، جلد 6، ص 13.
13- نام نيك براساس سه معيار شناخته مى شود: (1) شرع ، (2) عقل سليم ، (3) عرف صحيح و مطلوب اجتماع . نخستين عطا و بخشش پدر و مادر نسبت نسبت به فرزند، اسم خوب است كه براى او انتخاب مى كند. مناسبترين نامها، نامى است كه معناى بندگى خدا را داشته باشد و برترين آنها، نام انبياست ، زيرا آن بزرگواران مجموعه اى از صفات عالى انسانيت و نمونه هاى بارز انسان كامل بوده اند.
14- عدة الداعى ، (ابن فهد)، ص 78.
15- جاهليت و اسلام ، چاپ نهم ، ص 627.
16- وسائل الشيعه ، جلد 5، ص 115.
17- بحارالانوار، جلد 110، ص 128.
18- عيون اخبار الرضا، باب 3.

منبع: کتابخانه اسلامی واشنگتن، برگرفته از آيين زندگى از ديدگاه امام رضا(ع)، محسن كتابچى